the Ecologist
R Play
de Afsluitdijk

& de Natuur

De Afsluitdijk was een knap staaltje waterbouwkundig vakmanschap toen hij in 1932 werd aangelegd, maar bleek grote gevolgen voor de natuur te hebben.

Door ecologen wordt de Afsluitdijk, samen met de Deltawerken, beschouwd als de grootste natuurramp die Nederland heeft gekend. In het IJsselmeergebied is de vis-en vogelstand drastisch afgenomen, evenals de kwaliteit van het water.

Welk effect had de Afsluitdijk op de natuur?

+

Voor de aanleg van de Afsluitdijk was de Zuiderzee een estuarium, een schakel tussen de zee en de rivieren. De rivieren gingen geleidelijk over in de zee wat zorgde voor een variatie aan leefgebieden en een grote voedselproductiviteit. Het was een overvloedig visgebied met meer dan vijftig soorten, een kraamkamer voor vis en een eldorado voor vogels.  

Na de aanleg van de Afsluitdijk verzoette het water in het IJsselmeer binnen enkele maanden. De dynamiek in het gebied verdween, het waterpeil werd streng gereguleerd en de dijk blokkeerde de trekroutes van miljoenen vissen. Harde dijken en een onnatuurlijk peilbeheer – laag in de winter en hoog in de zomer – zorgden ervoor dat er onvoldoende geleidelijke overgangen zijn tussen land- en water. Juist in die ondiepe gebieden paaien vissen en vinden vogels hun voedsel.

Een van de twee nieuw aangelegde stukken fietspad aan de Waddenkant van de dijk.
Een van de twee nieuw aangelegde stukken fietspad aan de Waddenkant van de dijk.
Vismigratierivier

Een snelweg voor vissen

De Afsluitdijk is een ecologische barrière tussen twee internationaal belangrijke natuurgebieden: het IJsselmeer en de Waddenzee. Trekvissen stoten onderwater letterlijk hun neus tegen het beton. Dwars door de dijk heen wordt nu een vier kilometer lange rivier aangelegd waar vis doorheen kan trekken. Van de zoute Waddenzee naar het zoete IJsselmeer. En terug, want om op te groeien en zich voort te planten hebben trekvissen zoet én zout water nodig.

De Vismigratierivier in aanbouw aan de IJsselmeer kant. juli 2021
De Vismigratierivier in aanbouw aan de IJsselmeer kant. juli 2021
25.000 kilometer rivier moet vrij stromend worden gemaakt voor trekvissen in 2030 Biodiversiteitsstrategie, Europese Unie

Waarom is het zo belangrijk? Trekvissen zijn sterk bedreigde diersoorten. Wereldwijd is de populatie met 76 procent afgenomen, de biodiversiteit in rivieren gaat twee keer sneller achteruit dan in het bos of de oceaan en riviervissen van boven de dertig kilozijn zo goed als uitgestorven. Dit blijkt uit internationaal onderzoek van deWorld Fish Migration Foundation en het Wereld Natuur Fonds. De meest effectieve manier om de visstand en de biodiversiteit te herstellen is het verwijderen van dammen volgens de natuurorganisaties.

Een bekende trekvis is de paling, die om zich voort te planten van Volendam naar de Sargassozee moet zwemmen (zes duizendkilometer) en als klein aaltje vervolgens weer helemaal terug zwemt. Andere trekvissen zijn de spiering, houting, zalm, flint, zeeforel en de driedoornige stekelbaars. Trekvissen zijn belangrijk voor de natuur. Vooral de jonge visjes dienen als voedsel voor andere bedreigde dierensoorten zoals de bruinvis, dolfijn en diverse vogels. Dus zonder stekelbaarsjes geen lepelaars en zonder spiering geen zwarte stern of fuut.

Hoe het werkt: Trekvissen zullen geen moeite hebben om de Vismigratierivier te vinden. Ze volgen de geur van het zoete of het zoute water. Sterke zwemmers zoals de zalm en de zeeprik zwemmen zelfstandig naar de andere kant. Zwakkere zwemmers of jonge vissen kunnen zich door de stroming mee laten voeren. De rivier sluit aan op ‘swimways’, een soort snelwegen voor vissen die worden gevormd door diepe geulen in de bodem van de Waddenzee of het IJsselmeer.  

't Mirnser Klif

Een nieuw begin

‘t Mirnser Klif was ooit een mondaine badgelegenheid aan de Zuiderzee.
‘t Mirnser Klif was ooit een mondaine badgelegenheid aan de Zuiderzee.
Nu is er rietland aangelegd. De bedoeling is om het gebied aantrekkelijker te maken voor vissen en vogels en zo de biodiversiteit in het gebied te vergroten.
Nu is er rietland aangelegd. De bedoeling is om het gebied aantrekkelijker te maken voor vissen en vogels en zo de biodiversiteit in het gebied te vergroten.
Hoewel het een pilotproject is ziet Germ van der Burg van natuurbeschermingsorganisatieIt Fryske Gea nu al dat het winst oplevert voor de natuur. ‘Vissen paaien in de rietzones en ze kunnen er beschut opgroeien.’
Hoewel het een pilotproject is ziet Germ van der Burg van natuurbeschermingsorganisatie It Fryske Gea nu al dat het winst oplevert voor de natuur. ‘Vissen paaien in de rietzones en ze kunnen er beschut opgroeien.’
En de wanneer de visstand verbetert, profiteren de visetende vogels. Zeldzame vogelsoorten zoals de roerdomp en de grote karekiet broeden nu weer in de rietkragen. ‘Dit is de start van een nieuw begin,’ aldus Germ van der Burg.    
En de wanneer de visstand verbetert, profiteren de visetende vogels. Zeldzame vogelsoorten zoals de roerdomp en de grote karekiet broeden nu weer in de rietkragen. ‘Dit is de start van een nieuw begin,’ aldus Germ van der Burg.    
Interview

‘Klimaatadaptatie is een kans voor de natuur’

Via de Vismigratierivier zwemmen straks miljoenen vissen het IJsselmeer in. Wat is de kwaliteit van de natuur in hun nieuwe habitat? Vijf vragen aan Flos Fleischer, directeur van Blauwe Hart Natuurlijk, een coalitie die zich inzet voor een vitaal en gezond IJsselmeergebied.

Hoe is de kwaliteit van de natuur in het IJsselmeer gebied?

‘Het IJsselmeer is het grootste zoetwatermeer van Europa. Een uniek ecosysteem, maar het staat ernstig onder druk. De zogenoemde instandhoudingsdoelen die zijn vastgesteld voor een Natura-2000 gebied halen we niet. Er is vooral een gebrek aan leefgebieden van voldoende kwaliteit en omvang.’

Wat heeft de natuur nodig om te herstellen?

‘We hebben gebieden nodig die de productiviteit, het voedselaanbod, te verbeteren. Van waterplanten en -beestjes tot de vis die een visarend uit het water haalt. Juist het onderwaterdeel is in een artificieel meer moeilijk op gang te brengen. Door inpolderingen en dijken zijn de oevers hard en het waterpeil wordt sterk gereguleerd. Dat is niet goed voor de natuur. Een groot merengebied zou een ademend systeem moeten zijn dat kan overstromen als er veel water is en opdroogt als er een droge periode is. Als water terugtrekt, neemt het voedingstoffen mee in het water. Om vissen en vogels goede habitats te bieden moeten we een gevarieerd watergebied maken met rietlanden, overstroombare graslanden en ondiepe en brakke zones.’  

‘De Vismigratierivier is een eerste stap in het verbeteren van een totaal ecologisch systeem.’ Flos Fleischer,
Blauwe Hart Natuurlijk

Welke rol speelt de Vismigratierivier in het natuurherstel?

‘De Vismigratierivier zorgt ervoor dat vissen 24/7 kunnen migreren. Dat is winst. Maar het is een erg technische oplossing geworden. Anders dan we hadden verwacht. In het voortraject zeiden we: Als je deAfsluitdijk versterkt, moet er voor de vissen een goede voor- en achtertuin komen. Een harde stenen bak voldoet voor mij niet aan dat beeld.’

Hoe had het anders gekund?

‘Er had meer uitgehaald kunnen worden. Er is nu alleen eendoorgang gemaakt, geen moeras of nieuwe habitats die zorgen voor een ecologische meerwaarde op grotere schaal. Ik zie de Vismigratierivier als eeneerste stap in het verbeteren van het totale ecologische systeem. Het verplichtje om verder te kijken: Waar trekken de vissen verder naar toe? Kunnen ze daar gemakkelijk komen, of stoten ze dan weer hun neus?
Het is een leerproces. Bijeen nieuw project, Wieringerhoek aan de kant van Den Oever, denken we alweer een stap verder door in een groter gebied en op een natuurlijkere manier ondieptes, rietvelden, oeverlanden en vispassages aan te willen leggen.’  

Wordt er bij grote infrastructurele projecten geluisterd naar ecologen?

‘Klimaatadaptatie biedt een kans voor de natuur en daarvoor is een goede samenwerking met ecologen cruciaal. Voor de Afsluitdijk hebben we eengoed voortraject gehad. Natuurorganisaties konden allerlei verbeterpunten aandragen en die werden ook meegenomen in de plannen. Maar tijdens de contractbesprekingen zit er geen ecoloog meer aan tafel. Alleen juristen. Dan gaat het om tijd, geld en afbreukrisico en sneuvelen er dingen ter verbeteringen van de natuur. Zo hebben we met veel kracht bepleit dat de dijk niet te hoog zou worden. Maar puntje bij paaltje is de dijk nu steiler dan voorheen. Om het minder steil te maken, moesten er een extra vergunningen worden aangevraagd in de Waddenzee. De easy way is voor de natuur niet de beste oplossing, want bepaalde vogels kunnen nu niet goed foerageren.’

Behind the scenes

Filmen vanuit het visperspectief

Samen met Germ verkennen we de nieuwe habitat van de vissen, vanuit hun perspectief.
Stephanie houdt de apparatuur droog die niet nat mag worden: camera's, objectieven, audio en microfoon.
Stephanie houdt de apparatuur droog die niet nat mag worden: camera's, objectieven, audio en microfoon.
't Mirnser Klif, 07.24 uur 7 juli 2021. Watertemperatuur IJsselmeer 18 graden.
't Mirnser Klif, 07.24 uur 7 juli 2021. Watertemperatuur IJsselmeer 18 graden.

the Community

Episode 1
Episode 1
View story

the Community

Episode 1
Episode 1
Coming soon

the Next Generation

Episode 3
Episode 3
View story

the Next Generation

Episode 3
Episode 3
Coming soon

the Innovators

Episode 4
Episode 4
View story

the Innovators

Episode 4
Episode 4
Coming soon

the Professional

Episode 5
Episode 5
View story

the Professional

Episode 5
Episode 5
Coming soon

the Smart City

Episode 6
Episode 6
View story

the Smart City

Episode 6
Episode 6
Coming soon